ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 12، اسفند 1401 ، شماره پی در پی 82

بازخوانی فرمالیستی غزلی از مولانا و تبیین تبلور اندیشۀ مولانا در زبان

صفحه (233 - 245)
فاطمه رضایی ، احمد امین (نویسنده مسئول)، علی محمدی آسیابادی
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1401

چکیده

زمینه و هدف: بررسی اجزا و عناصر اثر ادبی و بازیابی چگونگی پیوند آنها با ساختمان کلّی اثر، خوانشی مبتنی بر شکل (فرمالیستی) از اثر است. در چنین خوانشی است که میتوان از میزان پیوند اجزای اثر در محورهای افقی و عمودی سخن گفت. در این پژوهش شکل و ساختار غزلی از مولانا با مطلع زیر (به کمک نشانه های درون‌متنی) بازخوانی شده است:

سخن که خیزد از جان ز جان حجاب کند ز گوهر و لب دریا زبان حجاب کند

روش مطالعه: روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است که غزل شمارۀ 921 از کلیات شمس تبریزی به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر را مورد بررسی قرار میدهد.

یافته ها: بنمایۀ این غزل در همۀ بیتها این است که صورت، حجاب و درعین حال ابزار تجلی معناست. عالم هستی، عالم صور و معانی، بودها و نمودهاست و صور، حجاب معانیند و درعین حال معنا در صورت تجلّی میکند. برای رسیدن به معنا باید از قشر صورت گذشت. البته معنای مطلق قابل درک نیست و همواره پرده ای از پس پرده ای دیگر رخ مینماید و تنها در فنا و خاموشی است که معنا را درمیابیم. مضمون تقابل صورت و معنا و تقابل زوج واژه های مترادف آنها، در همۀ بیتهای غزل دیده میشود.

نتیجه گیری: پیوندی که میان بیتهای این غزل دیده میشود، ساختاری انداموار را پدید آورده است و اندام کلی این غزل یکی از تقابلهای کلیدی صورت و معنا در اندیشۀ مولانا یعنی «موج و دریا» را در ذهن تداعی میکند. برای مولانا، محتوا ابزار تکامل صورت است و صورت مادۀ ظهور حقیقت معنا. شعر مولانا از درون او میجوشد و متناسب با نوع جوشش، قالب و صورت خود را مییابد. با همۀ این احوال نقد نو بدلیل اتکا به صورت نمیتواند نقد مناسبی برای عارفان رهیده از صور باشد.

کلمات کلیدی
مولانا , صورت , معنا , نقد نو , دریا , شعر جوششی

• استیس، والتر ترنس. (1388). عرفان و فلسفه. ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. تهران: سروش، ص310.
• الیوت، تی. اس. (1982م). فائده الشعر و فائده النقد، ترجمۀ یوسف عوض، بیروت: دارالقلم.
• امامی، نصرالله. (1385). مبانی و روشهای نقد ادبی. چاپ سوم، تهران: جامی، ص 217.
• برتنس، هانس. (1383). مبانی نظریه های ادبی. ترجمۀ محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: ماهی، ص57.
• پاینده، حسین. (1385). نقد ادبی و دمکراسی. تهران: نیلوفر، ص224.
• تودورف، تزوتان. (1377). منطق گفتگویی باختین. ترجمۀ داریوش کریمی. تهران: نشر مرکز، ص123.
• حسن لی، کاووس. (1387). «بازخوانی فرمالیستی غزلی از بیدل». نقد ادبی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، (2) 1، صص38-29.
• سلدن، رامان و پیتر، ویدسون. (1384). راهنمای نظریۀ ادبی معاصر، ترجمۀ عباس مخبر، چاپ3، تهران: طرح نو.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1373). موسیقی شعر. چاپ چهارم. تهران: آگاه، ص393.
• غزالی، ابوحامد. (بی تا). احیاء علوم الدین. دمشق: مکتبه عبدالوکیل الدروبی، ج2 ص249، و جلد3، ص109-110.
• فتوحی، محمود. (1380). «تحلیل تصویر دریا در مثنوی». پژوهشنامۀ علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شماره31، صص 24-1.
• محبتی، مهدی. (1390)، از معنا تا صورت (2ج)، تهران: سخن.
• محمدی آسیابادی، علی. (1387). هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس. تهران: سخن، ص33.
• محمدی کلاسر، علیرضا. (1393). «نقش تأویل در گسترش زبان عرفان». پژوهشهای ادب عرفانی (گوهر گویا)، (2) 8، صص122-99.
• مولوی جلال الدین محمد بلخی. (1383). کلیات دیوان شمس (2ج). مطابق تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: بهزاد، ص323.
• مولوی جلال الدین محمد بلخی. (1388). غزلیات شمس تبریز (2ج). مقدمه، گزینش و تفسیر محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
• میرصادقی، میمنت. (1376). واژه نامۀ هنر شاعری، چاپ دوم، تهران: مهناز.
• Eliot, T. S. (1971). Hamlet and His Problems; H. Adams. (ed.). New York.